|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ చతుస్త్రింశస్సర్గః

తస్యాత్ తద్వచనం శ్రుత్వా హనుమాన్ హరియూధపః|
దుఃఖా దుఃఖాభిభూతాయాః సాంత్వ ముత్తర మబ్రవీత్||1||

స|| హరియూధపః దుఃఖాత్ దుఃఖాభిభూతాయాః తస్యాః తత్ వచనం శ్రుత్వా సాంత్వం ఉత్తరం అబ్రవీత్||

దుఃఖములో దుఃఖముతో నిండియున్న ఆమె వచనములను వినిన ఆ హనుమంతుడు ఆమెను ఓదార్చు వచనములతో ఇట్లు పలికెను.

అహం రామస్య సందేశాత్ దేవి దూతస్తవాగతః|
వైదేహీ కుశలీ రామ స్త్వాం చ కౌశలమబ్రవీత్||2||
యో బ్రహ్మమస్త్రం వేదాంశ్చ వేద వేదవిదాం వరః|
స త్వా దాశరథీ రామో దేవి కౌశల మబ్రవీత్||3||
లక్ష్మణశ్చ మహాతేజా భర్తు స్తేఽనుచరః ప్రియః|
కృతవాన్ శోకసంతప్తః శిరసా తే భివాదనమ్||4||

స|| దేవీ అహం రామస్య దూతః తవ సందేశాత్ ఆగతః| వైదేహీ కుశలీ రామః త్వాం చ కౌశలం అబ్రవీత్|| వేదవిదాం వరః యః బ్రహ్మమ్ అస్త్రం చ వేదాంశ్చ వేద సః దాశరథీ రామః త్వాం కౌశలం అబ్రవీత్ || తే భర్తుః అనుచరః మహాతేజాః లక్ష్మణః చ శోకసంతప్తః తే శిరసా అభివాదనం కృతవాన్ ||

'ఓ దేవి నేను రాముని దూతను నీకు (రాముని) సందేశముతో వచ్చితిని. వైదేహీ కుశలముగానున్న రాముడు నీ యొక్క కుశలము అడుగుచున్నాడు. వేదములలో పారంగతుడు, ఎవరైతే బ్రహ్మాస్త్రముగురించి వేదములగురించి తెలిసినవాడో ఆ దాశరథి నీ కుశలము గురించి అడుగుతున్నాడు. నీ భర్త అనుచరుడు మహాతేజోవంతుడు అగు లక్ష్మణుడు శోకసంతాపముతో నీకు శిరసాభివందనము చేయుచున్నాడు'.

సా తయోః కుశలం దేవీ నిశమ్య నరసింహయోః|
ప్రీతిసంహృష్ట సర్వాంగీ హనూమంతం అథాబ్రవీత్||5||
కల్యాణీ బతగాథేయం లౌకీకి ప్రతిభాతి మా|
ఏతి జీవితమానందో నరం వర్షశతాదపి||6||

స|| అథ సా దేవీ ప్రీతిసంహృష్టసర్వాంగీ తయోః నరసింహయోః కుశలం నిశమ్య ప్రీతి సంహృష్టః హనుమంతం అబ్రవీత్|| జీవంతం నరం వర్షశతాదపి జీవంతం (తదా) ఆనందః ఏతి లౌకీకి గాధా కల్యాణి ఇతి మే ప్రతిభాతి||

ఆ ఇద్దరు నరసింహుల కుశలము విని ఆ దేవి సమస్త అవయవములలో పొంగిన ఆనందముకలదై హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను. 'నరుడు వందసంవత్సరములు బతికినచో తప్పక ఆనందము పొందును అన్న లౌకికము ఎంత మంగళకరమో నాకు తెలియుచున్నది'.

తయా సమాగతే తస్మిన్ ప్రీతిరుత్పాదితా ద్భుతా|
పరస్పరేణ చాలాపం విశ్వస్తౌతౌ ప్రచక్రతుః||7||
తస్యాః తద్వచనం శ్రుత్వా హనుమాన్ హరియూధపః|
సీతాయాః శోకదీనాయాః సమీపముపచక్రమే||8||

స|| సమాగతే తస్మిన్ తథా అద్భుతా ప్రీతిః ఉత్పాదితా | తౌ విశ్వస్తౌ పరస్పరేణ ఆలాపం చ చక్రతుః|| హనుమాన్ హరియూధపః సీతాయాః శోకదీనాయాః తస్యాః సమీపం ఉపచక్రమే ||

అలా కలిసిన అతనితో అద్భుతమైన అభిమానము కలిగెను. వారిద్దరూ విశ్వాసముతో మాట్లాడుకొనసాగిరి. వానరవీరుడు హనుమంతుడు శోకముతో దైన్యస్థితిలో నున్న సీత దగ్గరకు వచ్చుచుండెను.

యథా యథా సమీపం స హనుమానుపసర్పతి|
తథా తథా రావణం సా తం సీతా పరిశంకతే||9||
అహోధిగ్దుష్కృత మిదం కథితం హి య దస్య మే|
రూపాంతర ముపాగమ్య స ఏవాయం హి రావణః||10||
తామశోకస్య శాఖాం సా విముక్త్వా శోకకర్శితా|
తస్యా మే వానవద్యాంగీ ధరణ్యాం సముపావిశత్||11||

స|| యథా యథా సః హనుమాన్ ఉపసర్పతి తథా తథా సా సీతా తం రావణం పరిశంకతే||అహో యది అయం రూపాంతరం ఉపాగమ్య సః రావణః హి (అస్తి) ఇదం అస్య మే కథితం దుష్కృతం ధిక్|| అనవద్యాంగీ సా అశోకశ్చ శాఖామ్ విముక్త్వా శొకకర్శితా తస్యాం ధరణ్యామేవ సముపావిశత్ ||

అలా హనుమంతుడు దగ్గరకు వచ్చుచున్నకొలదీ సీతకు అతడు రావణుడా అని శంక కలిగెను. ' అయ్యో ఇతడు రూపము మార్చుకొని వచ్చిన ఆ రావణుడే అయితే ఇతనికి నేను చెప్పినమాటలతో చేయరాని పని చేసితిని' అని అనుకొనెను. అందమైన అవయవములు కల ఆమె అశోకవృక్షముల శాఖలను వదిలి శోకముతో నిండినదై భూమిమీద కూలబడెను.

హనుమానపి దుఃఖార్తాం తాం దృష్ట్వా భయమోహితామ్|
అవందత మహాబాహుః తతస్తాం జనకాత్మజామ్||12||
సా చైనం భయవిత్రస్తా భూయో నైవాభ్యుదైక్షత|
తం దృష్ట్వా వందమానం తు సీతా శశినిభాననా||13||
అబ్రవీత్ దీర్ఘముచ్ఛ్వస్య వానరం మధురస్వరా|

స|| మహాబాహుః హనుమాన్ అపి దుఃఖార్తాం భయమోహితాం జనకాత్మజాం తాం దృష్ట్వా అవందత||భయవిత్రస్తా సా చ ఏనం భూయః న అభ్యుదైక్షత ఏవ| తం శశినిభాననా సీతా దీర్ఘః ఉచ్ఛ్వస్య వందమానం వానరం మధుర స్వరా అబ్రవీత్ ||

ఆ మహాబాహువులు కల హనుమంతుడు దుఃఖములో మునిగియున్న భయపడియున్న జనకాత్మజను చూచి వందనము చేసెను. భయముతో వణుకుచున్న ఆమె అతని వైపు కూడా చూడలేదు. ఆ చంద్రునివంటి ముఖముకల సీత దీర్ఘముగా ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాసములను విడచుచూ వందనము చేసిన వానరుని తో మధురమైన స్వరముతో ఇట్లు పలికెను.

మాయాం ప్రవిష్టో మాయావీ యది త్వం రావణః స్వయమ్||14||
ఉత్పాదయసి మే భూయః సంతాపం త న్నశోభనమ్|
స్వం పరిత్యజ్య రూపం యః పరివ్రాజకరూపధృత్||15||
జనస్థానే మయా దృష్టః త్వం స ఏవాసి రావణః|
ఉపవాసకృశాం దీనాం కామరూప నిశాచర||16||
సంతాపయసి మాం భూయః సంతప్తాం త న్నశోభనమ్|

స|| యది త్వం స్వయం మాయావీ రావణః మాయాం ప్రవిష్టః మే భూయః సంతాపం ఉత్పాదయసి తత్ న శోభనమ్|| యః రావణః స్వం రూపం పరిత్యజ్య పరివ్రాజక రూపధృత్ జనస్థానే మయా దృష్టః త్వం స ఏవ అసి|| నిశాచర కామరూప ఉపవాస కృశాం సంతప్తాం దీనాం మాం భూయః సంతాపయసి తత్ న శోభనమ్||

'నీవు స్వయముగా మాయవి రావణుడవైతే . మాయతో ప్రవేశించి మరల నాకు సంతాపము కలిగిస్తున్నావు అది శుభకరము కాదు. స్వరూపమును త్యజించి పరివ్రాజక రూపములో జనస్థానములో నాచేత చూడబడిన రావణుడవు నీవే. ఓ కామరూపము ధరించగల నిశాచరుడా ఉపవాస దీక్షలో కృశించిన దీనురాలను నాకు మరల సంతాపము కలిగించుట కు నీకు తగదు'.

అథవా నైతదేవం హి యన్మయా పరిశంకితమ్||17||
మనసో హి మమ ప్రీతిరుత్పన్నా తవదర్శనాత్|
యది రామస్య దూతస్త్వం ఆగతో భద్రమస్తుతే||18||
పృఛ్ఛామి త్వాం హరిశ్రేష్ఠ ప్రియా రామకథా హి మే|
గుణాన్ రామస్య కథయ ప్రియస్య మమ వానర||19||
చిత్తం హరసి మే సౌమ్య నదీకూలం యథా రయః

స|| అథవా మయా యత్ పరిశంకితం ఏతత్ ఏవం న హి (కింతు) తవ దర్శనాత్ మమ మనసః ప్రీతిః ఉత్పన్న హి ||యది త్వం రామస్య దూతః ఆగతః తే భద్రం అస్తు | హరిశ్రేష్ఠ త్వాం మే ప్రియా రామకథా పృచ్ఛామి | వానర మమ ప్రియస్య రామస్య గుణాన్ కథయ | హే సౌమ్య యథా నదీకూలం రయః తథా మే చిత్తం హరసి ||

' లేక నాకు కలిగిన శంక నిజము కాదేమో. నీ దర్శనముతో నా మనస్సుకి ప్రీతి కలుగుచున్నది. నీవు రాముని దూతవే అయితే నీకు మంగళమగు గాక. ఓ వానరులలో శ్రేష్ఠుడా నాకు ప్రియమైన రామకథను గురించి అడుగుతున్నాను. ఓ వానరుడా నా ప్రియుడగు రాముని గుణములు చెప్పుము. ఓ సౌమ్యుడా నది ఒడ్డును హరించిన విధముగా నా మనస్సును హరిస్తున్నావు'.

అహో స్వప్నస్య సుఖతా యాsహమేవం చిరాహృతా||20||
ప్రేషితం నామ పశ్యామి రాఘవేణ వనౌకసం|
స్వప్నేఽపి యద్యహం వీరం రాఘవం సహ లక్ష్మణమ్||21||
పశ్యేయం నావసీదేయం స్వప్నోఽసి మమమత్సరీ|
నాహం స్వప్న మహం మన్యే స్వప్నే దృష్ట్వా హి వానరమ్||22||
న శక్యోఽభ్యుదయః ప్రాప్తుం ప్రాప్త శ్చాభ్యుదయో మమ|

స|| స్వప్నస్య సుఖతా అహో చిరాహృతా యా రాఘవేణ ప్రేషితం నామ వనౌకసం ఏవమ్ పశ్యామి || స్వప్నే అపి సహలక్ష్మణం వీరం రాఘవం పశ్యేయం యది న అవసీదేయం మమ స్వప్నః అపి మత్సరీ|| అహం ఇయం స్వప్నం న మన్యే| స్వప్నే వానరం దృష్ట్వా అభ్యుదయః ప్రాప్తుం న శక్యః | (పరంతు) మమ అభ్యుదయః ప్రాప్తః చ ||

'' ఇది స్వప్నము యొక్క సుఖము. అపహరింపబడి తీసుకురాబడి నేను రాఘవునిచేత పంపబడిన వనచరుని వనచరుని మాత్రమే చూచుచున్నాను. స్వప్నమే అయినా లక్ష్మణునితో కూడిన రామును చూచినచో కష్టములను దాటకలను కాని స్వప్నముకు కూడా నాపై దయలేదు . నేను ఇది స్వప్నము అనుకోను. వానరుని స్వప్నములో చూచినచో అభ్యుదయము కలగదు. కాని నాకు ఆనందముతో అభ్యుదయము ప్రాప్తించి నట్లేయున్నది'.

కిన్ను స్యాచ్చిత్తమోహోఽయం భవేద్వాతగతిస్త్వియమ్||23||
ఉన్మాదజో వికారో వా స్యాదియం మృగతృష్ణికా|
అథవా నాయమున్మాదో మోహోఽప్యున్మాదలక్షణః||24||
సంబుధ్యే చాహ మాత్మానం ఇమం చాపి వనౌకసమ్|
ఇత్యేవం బహుధా సీతా సంప్రధార్య బలాబలమ్||25||
రక్షసాం కామరూపత్వాన్ మేనే తం రాక్షసాధిపమ్

స|| అయం చిత్తమోహః స్యాత్ కిం ను ? ఇయం వాతగతిః భవేత్ | ఉన్మాదజః వికారో వా| ఇయం మృగతృష్ణికా స్యాత్ ||అథవా న యం ఉన్మాదః ఉన్మాదలక్షణః మోహః అపి న|అహం ఆత్మానమ్ ఇయం వనౌకసాం సంబుధ్యే||సీతా ఇత్యేవం బలాబలం బహుధా సంప్రధార్య రక్షసాం కామరూపత్వాత్ తం రాక్షసాధిపమ్ మేనే||

'ఇది చిత్త మోహమా? ఇది వాతము వలన కలిగినది కాబోలు. ఇది ఉన్మాదమో వికారమో. ఇది ఎండమావిలాంటిది ఏమో. కాని ఉన్మాదముకాదు ఉన్మాద లక్షణము కాదు. నేను వానరుని ప్రత్యక్షముగా చూచుచున్నాను'. సీత ఈ విధముగా అనేక విధములుగా అలోచనల బలాబలములను గురించి తర్కించి అతడు కామరూపము ధరించిన రాక్షసాధిపుడే అని తలచెను.

ఏతాం బుద్ధిం తదా కృత్వా సీతా సా తనుమధ్యమా||26||
న ప్రతి వ్యాజహారాsథ వానరం జనకాత్మజా|
సీతాయాశ్చింతితం బుద్ధ్వా హనుమాన్ మారుతాత్మజః||27||
శ్రోత్రానుకూలై ర్వచనైః తదా తాం సంప్రహర్షయత్|

స|| తదా సా తనుమధ్యమా జనకాత్మజా ఏతాం బుద్ధిం కృత్వా అథ వానరం ప్రతి న వ్యాజహార || హనుమాన్ మారుతాత్మజః సీతాయాః చింతితం బుద్ధ్వాతదా శ్రోత్రానుకూలైః వచనైః తాం సంప్రహర్షయత్ ||

అప్పుడు ఆ సన్నని నడుము కల జనకాత్మజ ఈ విధముగా ఆలోచించి వానరునితో మాట్లాడకుండా ఉండెను. మారుతాత్మజుడగు హనుమంతుడు సీతయొక్క ఆలోచనలను గ్రహించి వినుటకు తగిన మాటలతో ఆమెకు సంతోషము కలిగించెను.

అదిత్య ఇవ తేజస్వీ లోకకాంతః శశీ యథా||28||
రాజా సర్వస్య లోకస్య దేవో వైశ్రవణో యథా|
విక్రమేణోపపన్నశ్చ యథా విష్ణు ర్మహాయశాః||29||
సత్యవాదీ మథురవాగ్దేవో వాచస్పతి ర్యథా|
రూపవాన్ సుభగః శ్రీమాన్ కందర్ప ఇవ మూర్తిమాన్||30||

స||అదిత్య ఇవ తేజస్వీ శశీ యథా లోకకాంతః దేవః వైశ్రవణో యథా సర్వస్య లోకస్య రాజా మహాయశాః విష్ణు యథా విక్రమేణ ఉపపన్నః చ||సత్యవాదీ వాచస్పతీ యథా మధుర వాగ్దేవః | రూపవాన్ సుభగః శ్రీమాన్ మూర్తిమాన్ కందర్ప ఇవ||

' రాముడు అదిత్యునివలే తేజస్వి. చంద్రునివలె లోకమునకు అహ్లాదపరచువాడు. దేవుడు వైశ్రవణుని వలే అన్ని లోకములకు రాజు. విష్ణువువలె మహాకీర్తి గలవాడు పరాక్రమశాలి. సత్యవాది బృహస్పతి వలె మధురమైన మాటలు చెప్పగలడు. రూప సౌభాగ్యము గలవాడు శ్రీమంతుడు మన్మధునివలె నుండు రూపము గలవాడు'.

స్థానక్రోథఃప్రహర్తా చ శ్రేష్ఠో లోకే మహారథః|
బాహుచ్ఛాయా మవష్టభ్దో యస్య లోకో మహాత్మనః||31||
అపకృష్యాశ్రమపదాన్ మృగరూపేణ రాఘవం|
శూన్యే యేనాపనీతాపి తస్య ద్రక్ష్యసి యత్ఫలమ్||32||

స|| స్థానక్రోధః ప్రహర్తా చ లోకే శేష్ఠః మహారథః లోకః యస్య మహాత్మనః బాహుచ్ఛాయామవష్టభ్యో ||యేన రాఘవం మృగరూపేణ ఆశ్రమపదాత్ అపకృష్య శూన్యే అపనీతా అసి త్వయా యత్ఫలం ద్రక్ష్యసి||

' తగిన సమయములో క్రోధము చూపువాడు. శిక్షింపతగిన వారిని శిక్షించువాడు. లోకములో శ్రేష్ఠుడైన మహారథుడు. లోకము ఎవరి బాహుచ్ఛాయలలో నడచునో అట్టి వాడు రాముడు. ఆట్టి రాఘవుని మృగరూపములో ఆశ్రమపదమునుంచి తీసుకుపోయి శూన్యమైన అశ్రమపదమునుంచి అపహరింపబడితివి. దాని ఫలము నీవు చూచెదవు'.

న చిరాత్ రావణం సంఖ్యే యో వధిష్యతి వీర్యవాన్|
రోషప్రముక్తై రిషుభీ జ్వలద్భిరివ పావకైః||33||
తేనాహం ప్రేషితో దూతః త్వత్సకాశ మిహాగతః|
తద్వియోగేన దుఃఖార్తః స త్వాం కౌశలమబ్రవీత్||34||

స|| వీర్యవాన్ యః నచిరాత్ రోషప్రముక్తైః జ్వలద్భిః పావకైః ఇవ ఇషుభిః సంఖ్యే రావణం వధిష్యతి| తేన దూతః ప్రేషితః ఇహ త్వత్సకాశం ఆగతః | త్వద్వియోగేన దుఃఖార్తః సః త్వాం కౌశలం అబ్రవీత్ ||

' ఆ వీరుడు క్రొద్ధికాలములో రోషముతో ప్రయోగించబడిన మంటలుక్రక్కుతున్న బాణములతో యుద్ధములో రావణుని సంహరించును. నేను ఆయన చేత పంపబడిన దూతను ఇక్కడకు నీకోసమై వచ్చినవాడను. నీ వియోగముతో దుఃఖములో మునిగియున్న ఆ రాముడు నీ కుశలములను అడుగుచున్నాడు'.

లక్ష్మణశ్చ మహాతేజాః సుమిత్రానందవర్ధనః|
అభివాద్య మహాబాహుః స త్వాం కౌశలమబ్రవీత్||35||
రామస్య చ సఖా దేవి సుగ్రీవో నామ వానరః|
రాజా వానరముఖ్యానాం స త్వాం కౌశలమబ్రవీత్ ||36||

స|| మహాతేజః సుమిత్రానందవర్ధనః మహాబాహుః లక్ష్మణః చ అభివాద్య సః త్వాం కౌశలం అబ్రవీత్ || దేవీ రామస్య చ సఖా సుగ్రీవః నామ వానరః వానరముఖ్యానాం రాజా సః త్వాం కౌశలం అబ్రవీత్ ||

'మహాతేజోమంతుడగు సుమిత్రానందనుడు మహాబాహువులు కల లక్ష్మణుడు అభివాదముచేసి నీ కుశలములను అడుగుచున్నాడు. ఓ దేవి రాముని సఖుడగు సుగ్రీవుడు అను పేరుగల వానరాధీశుడు అగు రాజు నీ కుశలములను అడుగుచున్నాడు'.

నిత్యం స్మరతి రామః త్వాం ససుగ్రీవః సలక్ష్మణః|
దిష్ట్యా జీవసి వైదేహీ రాక్షసీవశమాగతా||37||
న చిరాత్ ద్రక్ష్యసే రామం లక్ష్మణం చ మహాబలమ్|
మధ్యే వానర కోటీనాం సుగ్రీవం చామితౌజసమ్||38||

స||వైదేహీ ససుగ్రీవః స లక్ష్మణః చ రామః త్వాం నిత్యమ్ స్మరతి|రాక్షసీవశమ్ ఆగతా దిష్ట్యా జీవసి ||రామమ్ మహాబలం లక్ష్మణం చ వానర కోటీనాం మధ్యే అమితౌజసాం సుగ్రీవం చ న చిరాత్ ద్రక్ష్యసే||

' ఓ వైదేహీ సుగ్రీవుడు లక్ష్మణులతో కలిసి రాముడు నిన్ను నిత్యము తలచుకుంటూ వుంటాడు. రాక్షసులవశమైన నీవు జీవించివుండుట మా అదృష్టము. మహాబలవంతుడైన రాముని లక్ష్మణుని కోటి వానరుల మధ్యలో నున్న అమిత తేజసము కల సుగ్రీవుని త్వరలో చూచెదవు'.

అహం సుగ్రీవ సచివో హనుమాన్ నామ వానరః|
ప్రవిష్ఠో నగరీం లంకాం లంఘయిత్వా మహోదధిమ్||39||
కృత్వా మూర్థ్ని పదన్యాసం రావణస్య దురాత్మనః|
త్వాం ద్రష్టు ముపయాతోsహం సమాశ్రిత్య పరాక్రమమ్||40||

స|| అహమ్ సుగ్రీవ సచివః | హనుమాన్ నామ వానరః| మహోదధిం లంఘయిత్వా లంకాం నగరీం ప్రవిష్ఠః ||దురాత్మనః రావణస్య మూర్ధ్నిః పదాన్యాసం కృత్వా పరాక్రమం సమాశ్రిత్య అహం త్వాం ద్రష్టుం ఉపయాతః||

' నేను సుగ్రీవుని మంత్రిని. హనుమంతుడని పేరుకలవాడను. మహాసాగరమును దాటి లంకానగరమును ప్రవేశించి తిని. దురాత్ముడైన రావణుని తలపై కాలుపెట్టి నా పరాక్రమముతో నేను నిన్ను చూచుటకు ఇక్కడికి వచ్చితిని'.

నాహ మస్మి తథా దేవీ యథా మామ్ అవగచ్ఛసి|
విశంకా త్యజతాం ఏషా శ్రద్ధత్స్వ వదతో మమ||41||

స|| దేవీ మాం యథా అవగచ్ఛసి అహం తథా న అస్మి | ఏషా విశంకా త్యజతాం వదతః మమ శ్రద్ధత్స్వ||

'ఓ దేవీ నీవు అనుకొచున్నవాడిని కాను. ఈ విధమైన శంక వదలుము. నేను చెప్పినది శ్రద్ధగా వినుము'.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే చతుస్త్రింశస్సర్గః||

ఈ విధముగా శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో ముప్పది నాలుగవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్ ||